Намрын сар найм биш, найр наадмаа дуусгах болоогүй юу

Монголчууд энэ зун дэнж хотойтол өргөн дэлгэр наадаж байна. Улсын хэмжээнд 102 сум түүхт зуун жилээ тэмдэглэлээ. Долдугаар сарын 15-наас эхлээд л зуун жилтэй сумдын наадам ар араасаа цуварсан. Хаалт нь энэ сарын 24-нд Ховдын Зэрэг сумын ойгоор өндөрлөх гэж байна. Тэгэхээр бид бүтэн сар гарны турш завсаргүй наадацгаасан байгаа биз. Ойтой сумдын наадам шувтрахтай зэрэгцээд бэсрэг найр хаа сайгүй хөвөрч байна. Сая сумдууд зуун жилээ тэмдэглэх үеэр асар их шагналын хур буусан даа. Тухайн сум орон нутгийнхаа хөгжил дэвшилд гар бие оролцсон хөдөлмөрч, бүтээлч, нэр хүндтэй эрхмүүдээ төрийн дээд одон, медиалаар шагнасан. Нэг сум хамгийн багадаа 30, 40 хүнд төрийн одон, медиал өгнө лээ. Энэ жишгээс улсын хэмжээнд дунджаар таван мянга гаруй хүн нутгийнхаа ойгоор төрийн хишиг хүртсэн гэсэн үг. Тэр олон шагнуулагсад эхнээсээ одон, медалийнхаа найрыг хийгээд эхэлжээ. Зуун жилээ хийсэн сум болгонд ийм цайллага, дайллага үргэлжилж байна. Нийтдээ 17 аймгийн хэмжээнд гээд бод доо. Тэгэхээр Монгол орон даяар хавтгай найрлаж байна шүү дээ.

Наймдугаар сар юу, юугүй дуусч, намрын их ажил толгой дээр бууна. “Монголчууд минь зунжин найр наадам хэсч, аялж зугаалж ханалаа. Одоо хэдүүлээ өвөлдөө бэлдье. Намрын ажилдаа шуурхайлъя. Энэ их найр наадмаа өндөрлөцгөөе” гэж ард түмнээ уриалаад хадуур, тармуур бариад зогсох орон нутгийн удирдлагууд үнэндээ алга. Харин ч эсрэгээрээ нутгийн иргэдээ аргадсан байдалтай найр наадмыг нь хөгжөөгөөд хөөрч яваа сурагтай. Яагаад гэвэл ирэх намар орон нутгийн сонгуультай. Улс төрийн ийм эгзэгтэй үед дарга нар юу гэж оноо алдахыг хүсэхэв. Хэрэв “Одоо та нар наад найр наадмаа зогсоо, хадлан тэжээлээ бэлдэцгээ” гээд хэлчих юм бол амьтны ад болно. Тийм болохоор орон нутгийн удирдлагууд ард иргэддээ хайр зарлачихсан гүйж яваа.

Бүтэн сар гаран наадамлаж, жаргаж цэнгэцгээсэн иргэд маань одоо хэр нь ханаагүй бололтой. Цаашид ч найрлахад бэлэн байх шиг. Үргэлжлүүлээд ес, аравдугаар сард хурим, хүүхдийн сэвлэг үргээх ёслол, унага тамгалах ёслол, ургийн баяр, овооны наадам гээд их найрын улирал залгадаг. Монгол оронд өвөл ямар хэцүү болдгийг бодох ч сөхөөгүй айл хот, ахан дүүсээрээ зунжин, намаржин дуулж, хуурдацгааж байна. Та нарыг “Хадлан тэжээл бэлдэх юухан байхав. Ямар анх удаа хийх гэж байгаа ажил биш” гэсэншүү бодлоор хөөрч дэвэрч явж байтал чинь өвөл золгох вий. Дулаан цагт нь өөрсдийнхөө жаргал цэнгэлийг хөөцөлдчихөөд өвөл, хавартаа хэдэн малаа алдчихаад гоншигноцгоогоод байдаг шүү. Найрлаж, наадамлахдаа уургын морь шиг байж бусдын өмнөөс мал маллаж, хорвоогийн хамаг зовлонг үүрч яваа улсууд шиг л аашилдгаа болих хэрэгтэй. Намрын сар найм биш шүү. Одоо хэдүүлээ найр, наадмаасаа хөндийрч ажилдаа орцгооё оо, монголчууд минь.

Дэлхийн цаг агаар яаж хувьсан өөрчлөгдөж байгааг бид олон улсад тохиож буй байгалийн гамшигт үзэгдлүүдээс өдөр бүр харж байна. Африк тивд цас орж, Ази, Европ, элсэн цөл гэж ялгалгүй үерт автах болсон. Манай улсын хувьд ч ялгаагүй цаг агаарын гамшигт үзэгдэл бишгүй тохиов. Өнгөрсөн өвөл ямар айхавтар хатуу болж, монголчууд нийтээрээ яаж махаа зулгаалаа даа. Хэд хэдэн удаа огцом хүйтэрч, нийт нутгийн 80 гаруй хувийг зудын аюул нөмөрсөн. Үр дүнд нь 6.6 сая мал нь хорогдож, хотоо харлуулсан малчдын тоо 400 давсан. Амьжиргааны эх үүсвэр болох малынхаа 70-аас дээш хувийг зуданд алдсан малчин өрхийн тоо мянга, мянгаар тоологдов. Энэ зуд том зургаараа улсын эдийн засгийг уруудахад овоохон жин дарсан. Зовсон хэдэн малчдадаа улсаас тэрбум, тэрбумаар нь зориулсан. Хажуугаар нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хандив, тусламжийн аян орон даяар өрнүүлж байв. Хандивт нэгдээгүй айл өрх ч үлдээгүй байх. Ирэх өвөл бүр ч чангарч мэднэ. Ядахдаа өвлийн сар нь дөрөв гэсэн. Илүү сартай өвөл болно шүү гээд эртнээс цаг уурчид сануулаад байна лээ. Тийм болохоор тариа будаа, хадлан тэжээлээ одооноос базаасан нь дээргүй юу.

Өвлийн улирал ганцхан Монгол орны хөдөөд болдог үзэгдэл биш. Өвөл хот суурин газруудад ч том сорилт. Дулаан, эрчим хүчээ өргөтгөж шинэчлэх, түлшээ нөөцлөх, нийтийн тээврийн хүртээмжээ сайжруулахаас авахуулаад өвөлжилтөд бэлдэх ажил тоймгүй их байна.

Нийслэлийн хувьд утаа гэж том “мангас” бий. Сүүлийн арваад жилд утаатай тэмцэхэд зарцуулсан хөрөнгө нь аль хэдийнэ нэг их наяд давчихсан. Гаргаж ирсэн шийдэл нь утаагүй түлш. Харамсалтай нь энэ хоронд нь монголчууд хордож үхээд дууслаа.

Жил бүр утаагүй түлшинд хордогсод нэмэгдсээр байхад үргэлжлүүлэн хэрэглэсээр л байх юм уу. Дараагийн анхаарах асуудал нь эрчим хүч. Эрчим хүчний найдвартай хэрэглээгээ хангахгүй бол өвлийн хүйтэнд цахилгаан тасалдвал хот даяараа тас хөлдөнө. Нийслэлчүүдийн цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ 30 гаруй хувийн хэтрэлттэй байгаа гэж мэргэжилтнүүд хэлдэг. Олон жил гацсан Бөөрөлжүүтийн станцын эхний блок нь ирэх аравдугаар сард ашиглалтад орох нь үнэн бол энэ хувь бага ч гэсэн буурах байх гэсэн хүлээлттэй сууна лээ. Орон нутагт хүчтэй салхи шуурга дэгдэнгүүт Оросоос эрчим хүч авдаг шонгууд нь унаж, аймаг сумдаараа харанхуй суух давтамж нь ойртох боллоо. Цаашид эрчим хүчний хэрэглээ жилээс жилд өсөх нь ойлгомжтой. Иймд эрчим хүчний бие даасан байдлаа хангахын тулд томоохон бүтээн байгуулалтын ажлуудаа өвөл зунгүй, өдөр шөнөгүй өрнүүлж баймаар байна.

Манай оронд зуны налгар өдрүүд тоотой ирдэг. Богинохон ч гэсэн дулаан цагийг ашиглаж өвлийн бэлтгэлээ ян тан хангачихсаны ард санаа амар байж болно. Удахгүй тариа будаа, ургац хураалтын ажил эхэлнэ. Арайхийн тордож ургуулсан ургацаа зуны үерт урсгачихгүй, намрын цасанд жин зохиулчихгүйхэн шиг авч үлдэнэ гэдэг бол тариаланчдын хувьд нялх хүүхэд асрахтай адил. Ингэж их хөдөлмөрлөчихөөд тоног төхөөрөмжийн бүрэн бүтэн байдал, шатахуун, түлшний хангамжаа нөөцлөхгүй бол харамсалтай. Яг намрын ид ажлын үеэр түлш, шатахуун тасалддаг жишиг нэг биш удаагийнх. Тэгэхээр учирч болзошгүй эрсдлүүдийг дор бүрнээ тунгаах нь хаа хаанаа хэрэгтэй. Дарга нар одоо одон медаль тэвэрч сумдын ой хэсч гүйгээд байлгүй бушуухан ажилдаа орж, өвөлдөө бэлдмээр байна.

М.Мөнхцэцэг

Эх сурвалж: Өдрийн сонин